ગુરુનો અર્થ શું છે?
ગુરુ શબ્દ ગુ અને રૂ પરથી આવ્યો છે, ગુ નો અર્થ થાય છે અંધકાર અને રુ એટલે પ્રકાશ. ગુરુ એ છે જે અમને અંધકારમાંથી પ્રકાશ તરફ દોરી જાય છે. લૌકિક અર્થમાં, ગુરુ એક નિષ્ણાત છે, એક શિક્ષક છે જે જ્ઞાન પર પ્રકાશ નાખે છે. આપણા શાળાના દિવસોથી લઈને આજના સમય સુધી આપણને ઘણા ગુરુઓ મળ્યા છે, કારણ કે કોઈ પણ વ્યક્તિ જેણે આપણને કોઈ વિશેષ જ્ઞાન આપ્યું છે તે ગુરુ છે. આધ્યાત્મિક માર્ગ પર,ગુરુ એક પ્રબુદ્ધ ગુરુ છે જે આપણને સાંસારિક અસ્તિત્વની અજ્ઞાનતામાં દિવ્યતાના પ્રકાશનું માર્ગદર્શન આપે છે.તે સાક્ષાત્ આત્મા છે. તેઓ સતગુરુ, સાચા ગુરુ અથવા ગુરુ તરીકે ઓળખાય છે.જે સત્યને ઉજાગર કરે છે. અદ્વૈત ગુરુ પરંપરા એ સ્વયં ભગવાન શિવથી શરૂ થાય છે.સનાતન પ્રબુદ્ધ ગુરુનો વંશ કે જેઓ સમયાંતરે આધ્યાત્મિક જ્ઞાન આપણને ઉજાગર કરે છે.
શું ગુરુ એક વ્યક્તિ છે?
ગુરુ એ વ્યક્તિ પૂરતા સીમિત ન હોવા જોઈએ. જ્યારે ગુણાતીત દૃષ્ટિકોણથી જોવામાં આવે છે, ત્યારે ગુરુમાં ગુ શબ્દનો અર્થ ગુણાતીત (ગુણોની બહાર) અને રુનો અર્થ રૂપવર્જિતા છે.(તમામ સ્વરૂપોથી આગળ). ગુરુ એ ગુણો અને સ્વરૂપોથી આગળ વધતો સિદ્ધાંત છે. શિવ અને આપણા સ્વથી તે અભિન્ન છે.
ગુરુ એ વ્યક્તિ પૂરતા સીમિત ન હોવા જોઈએ. જ્યારે ગુણાતીત દૃષ્ટિકોણથી જોવામાં આવે છે, ત્યારે ગુરુમાં ગુ શબ્દનો અર્થ ગુણાતીત (ગુણોની બહાર) અને રુનો અર્થ રૂપવર્જિતા છે.(તમામ સ્વરૂપોથી આગળ). ગુરુ એ ગુણો અને સ્વરૂપોથી આગળ વધતો સિદ્ધાંત છે. શિવ અને આપણા સ્વથી તે અભિન્ન છે.
– ગુરુદેવ શ્રી શ્રી રવિ શંકર
ભગવાન શિવ બ્રહ્માંડના આદિ ગુરુ તરીકે પૂજનીય છે.
ભગવાન શિવ કોણ છે? શું શિવ એક વ્યક્તિ છે?
શિવ આપણા ગ્રહ પર હરતા ફરતા કોઈ માણસ નહોતા. ભગવાન શિવ સર્વોચ્ચ ચેતના (દિવ્યતા) છે જે સનાતન રીતે દરેક જગ્યાએ હાજર છે. તેઓ દરેક અણુથી લઈને સમગ્ર બ્રહ્માંડ અને તેનાથી આગળ હાજર છે. જ્યારે આપણે ભગવાન શિવને પ્રથમ ગુરુ તરીકે વાત કરીએ છીએ, ત્યારે તે ભૌતિક સ્વરૂપ નથી. ગુરુ તરીકે ભગવાન શિવ એ દિવ્ય પ્રકાશ છે જે દરેક વ્યક્તિમાં રહે છે જે જ્ઞાન કે જ્ઞાન લાવે છે. બ્રહ્માંડમાં આખું વિશાળ અવકાશ શૂન્ય નથી પણ દૈવી ચેતનાથી ભરેલું છે અને આ અવકાશમાં બધું જ્ઞાન સમાયેલું છે. આ અનંત ચેતના શિવ છે, પ્રથમ ગુરુ.
દક્ષિણામૂર્તિનું શું મહત્વ છે?
પુરાણોમાં, ભગવાન શિવના ગુરુ સિદ્ધાંતને દક્ષિણામૂર્તિ (દક્ષિણા-અમૂર્તિ) તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યો છે.
દક્ષિણામૂર્તિ શબ્દમાં ત્રણ શબ્દો છે:
- અમૂર્તનો અર્થ એ છે કે જે નિરાકાર છે, અને જોઈ કે વ્યક્ત કરી શકાતું નથી. ભગવાન શિવ નિરાકાર સર્વવ્યાપી દિવ્યતા છે.
- મૂર્તિ (શાબ્દિક અર્થ મૂર્તિ) એ છે જેનું સ્વરૂપ છે અને તે દૃશ્યમાન છે.
- દક્ષનો અર્થ કુશળ અને સક્ષમ છે.
બધી લાગણીઓ વ્યક્ત કરવી મુશ્કેલ છે. કેટલીકવાર, આપણે ફૂલ અર્પણ કરીને આપણી લાગણીઓ વ્યક્ત કરીએ છીએ. આપણી લાગણીઓને સંપૂર્ણપણે વ્યક્ત કરવા માટે આપણે કંઈ કરી શકતા નથી, પરંતુ આપણે હજી પણ પ્રયત્નો કરીએ છીએ. તેને દક્ષિણા, કૌશલ્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. નિરાકાર અનંત, અમૂર્ત જે વ્યક્ત કરી શકાતું નથી તે કુશળતાપૂર્વક (દક્ષ) એક સ્વરૂપ, મૂર્તિ દ્વારા વ્યક્ત થાય છે અને તેને દક્ષિણામૂર્તિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
ગુરુ સિદ્ધાંત જીવનમાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. પ્રથમ ગુરુ દક્ષિણામૂર્તિ છે, જે અનંતતાનું મૂર્ત સ્વરૂપ છે જે મર્યાદિતમાં એટલી કુશળતાથી વણાયેલું છે કે મર્યાદિત અને અનંત સહઅસ્તિત્વ ધરાવે છે. દરેક માનવીમાં ગુરુનું એક તત્વ છે. દરેકમાં રહેલા તે જ્ઞાનને આહ્વાન અને જાગૃત કરવું જોઈએ.
– ગુરુદેવ શ્રી શ્રી રવિ શંકર
ભગવાન શિવ બધું જ અને સર્વત્ર છે, છતાં તેઓ ગુરુના રૂપમાં આવે છે. જ્યારે અનંત ગુરુ તરીકે પ્રગટ થાય છે, ત્યારે તેમને દક્ષિણામૂર્તિ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
પ્રાચીન કાળથી, ગુરુ તત્વ (દૈવી તત્વ અથવા સિદ્ધાંત) નું સ્વરૂપ દક્ષિણામૂર્તિ તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યું છે. ગુરુ કોઈ વ્યક્તિ નથી. તે ગુરુના શરીરમાં રહેલી એક ઉર્જા છે; તે ઉર્જાને દક્ષિણામૂર્તિ કહેવામાં આવે છે. તે દૈવી, સર્વવ્યાપી, અનંત, માર્ગદર્શક જ્ઞાન છે, જે અપ્રગટ છે અને છતાં બધામાં પ્રગટ થાય છે.
પુરાણોમાં દક્ષિણામૂર્તિનું ચિત્રણ
પુરાણોમાં, ભગવાન શિવને દક્ષિણામૂર્તિ તરીકે એક નાના છોકરા તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યા છે, જેમાં મૌન બેઠેલા વૃદ્ધ શિષ્યો જ્ઞાન શોધતા હોય છે. ભગવાન દક્ષિણામૂર્તિ એક પણ શબ્દ બોલતા નથી પરંતુ તેમના બધા શિષ્યોને જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું, અને તેમના પ્રશ્નો અદૃશ્ય થઈ ગયા. તેનો અર્થ એ કે તેમની ઉર્જા પરમ ગુરુની હાજરીમાં સ્વયંભૂ ઉન્નત થઈ ગઈ. તે ગુરુ સિદ્ધાંત છે. મૂળ ગુરુ, જેમની પાસેથી તમામ જ્ઞાન અને શાણપણ પ્રગટ થયું, તેમને દક્ષિણામૂર્તિ તરીકે પૂજનીય માનવામાં આવે છે.
દક્ષિણામૂર્તિના પ્રતીકોનું મહત્વ
ડમરુ – પહેલા હાથમાં ડમરુ છે જે ધ્વનિનું પ્રતીક છે.
જપમાલા – તે જ હાથમાં જપમાલા પણ છે, જે ધ્યાનનું પ્રતીક છે.
તે ધ્વનિથી ધ્યાનની સ્થિતિમાં સંક્રમણ દર્શાવે છે.
પુસ્તક – બીજા હાથમાં જ્ઞાનનું પ્રતીક છે તેવું પુસ્તક છે.
અભય મુદ્રા – બહારની તરફ મુખ કરીને ખુલ્લી હથેળી એ દર્શાવે છે કે દક્ષિણામૂર્તિ તેના શિષ્યોને નિર્ભય અને હિંમતવાન બનવા માટે આશીર્વાદ આપી રહ્યા છે.
ચિન્હ મુદ્રા (ચેતનાની એકતા) ક્યારેક મૂર્તિશાસ્ત્રમાં અભય મુદ્રાને બદલે છે. જ્યારે તર્જની દ્વારા પ્રતીકિત જીવાત્મા (વ્યક્તિગત સ્વ અથવા આત્મા) અંગૂઠા દ્વારા પ્રતીકિત પરમાત્મા (સાર્વત્રિક સ્વ અથવા ચેતના) ને મળે છે, ત્યારે અન્ય ત્રણ આંગળીઓ દ્વારા દર્શાવવામાં આવેલા ત્રણ ગુણો (સત્વ, રજ અને તમસ) સંતુલિત થાય છે અને દૂર થઈ જાય છે.
અગ્નિ – ચોથો હાથ ‘અગ્નિ’ અથવા અગ્નિ દર્શાવે છે જે ઉત્સાહનું પ્રતીક છે. તે વર્તમાન ક્ષણનું પણ પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.
અગ્નિ વર્તમાન ક્ષણને કેવી રીતે દર્શાવે છે?
અગ્નિ ફક્ત વર્તમાન ક્ષણમાં જ થઈ શકે છે. પાણીને ભૂતકાળમાં રાખી શકાય છે અને વર્તમાન ક્ષણમાં જ વાપરી શકાય છે. પરંતુ, અગ્નિ ફક્ત વર્તમાન ક્ષણમાં જ હોવો જોઈએ. આમ, અગ્નિ હંમેશા નવો અને તાજો રહે છે. ગુરુ સિદ્ધાંત તમારા વાનર મનમાં સ્થિરતા લાવે છે અને તમને ક્ષણની તાજગી તરફ દોરી જાય છે. દક્ષિણામૂર્તિ તરીકે ગુરુ આપણા જીવનમાં ગરમ પરિસ્થિતિઓને પણ ઠંડક આપે છે અને જ્ઞાનની અગ્નિને પ્રજ્વલિત કરે છે. દક્ષિણામૂર્તિના સમગ્ર પ્રતીકવાદમાં અર્થના ઘણા સ્તરો છે જે રસપ્રદ અને જ્ઞાનવર્ધક છે.
અપસ્માર રાક્ષસ – ગુરુ સિદ્ધાંત આળસ, રોગો અને માનસિક બિમારીઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા રાક્ષસને તેના પગ નીચે નિયંત્રિત કરે છે.
શા માટે રાક્ષસ ફક્ત નિયંત્રિત છે અને તેનો નાશ નથી?
- જો અપસ્મારને સ્વતંત્રતા આપવામાં આવે, તો તે જ્ઞાન મેળવનારા લોકો પર હુમલો કરશે. અપસ્માર ઘમંડી બનશે અને જ્ઞાનનું મૂલ્ય ઘટશે.
- જો અપસ્માર મૃત્યુ પામે છે, તો લોકો પર જ્ઞાનનો ઉદય થશે, પરંતુ તેઓ હજુ પણ તેનું મૂલ્ય સમજી શકશે નહીં, અને જ્ઞાનને બાજુ પર મૂકી શકાય છે.
- તેથી અપસ્મારને નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે પરંતુ તેને મારી નાખવામાં આવતો નથી જેથી જ્ઞાનને યોગ્ય મૂલ્ય મળે અને તે ઘમંડ ન લાવે.
આપણને જ્ઞાનની શા માટે જરૂર છે?
જ્ઞાન જીવનના આસુરી અસ્તિત્વોને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ કરે છે જેથી તમે અજ્ઞાનથી ઉપર ઉઠી શકો. તેથી, ગુરુ સિદ્ધાંત તમને બધા દુ:ખ, પીડા, શોક અને સમસ્યાઓથી ઉપર ઉઠાવે છે. તે તેના શિષ્યોના આત્માને તમામ શક્ય પરિમાણોમાં ઉન્નત કરે છે.
જ્યારે શિષ્યો તેમના ગુરુને યાદ કરે છે, ત્યારે જીવનના તમામ આસુરી અસ્તિત્વો નિયંત્રિત થાય છે.
દક્ષિણામૂર્તિ બતાવે છે કે કુશળતા અને જ્ઞાનથી, તમે તમારા જીવનના રાક્ષસોને નિયંત્રિત કરી શકો છો અને અંદર સ્વની સ્થિરતા પ્રાપ્ત કરી શકો છો.
સારાંશ
ભગવાન શિવ ગુરુ સિદ્ધાંત તરીકે દરેકમાં હાજર છે. ગુરુ સિદ્ધાંત તમારામાં પ્રગટ થાય તે માટે તમારે આરામ કરવાની, જોડાવવાની અને ધ્યાન કરવાની જરૂર છે. ગુરુ સિદ્ધાંત તમને ચેતનાની ઉચ્ચ સ્થિતિમાં ઉન્નત કરે છે અને તમને દુનિયામાં સારા અને ખરાબના દ્વૈતમાં ફસાતા અટકાવે છે. તે તમને સ્વીકારવા અને આગળ વધવા માટે પ્રોત્સાહિત કરે છે જેથી તમે અસ્પૃશ્ય રહે. બ્રહ્માંડના પ્રથમ ગુરુ, દક્ષિણામૂર્તિ (ભગવાન શિવ) પાછળના સંદેશનો સાર આ છે.
